بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی یکی از مکان های مذهبی و زیارتی مهم در دوران حکومت صفوی به شمار می رفت. امور مربوط به این بقعه تا پیش از تاسیس حکومت صفوی اغلب مستقیما توسط شیوخی که رهبری طریقت صفوی را بر عهده داشتند، اداره می شد. بعد از تاسیس حکومت صفوی هر چند که پادشاهان صفوی عنوان مرشدی کامل را حفظ کرده بودند، اما دیگر شخصا بقعه را اداره نمی کردند، بلکه افرادی را به عنوان متولی انتخاب و به این کار می گماشتند.در این جا ما با این پرسش روبرو هستیم که با توجه به اهمیت این بقعه، وظایف و جایگاه متولیان در طی دوران حکومت صفوی چه بوده است؟ آیا آنان از طبقه اجتماعی خاصی انتخاب می شدند؟ و آیا آنان در اداره بقعه اختیاردار بودند و یا تنها اوامر و دستورات شخص شاه را اجرا می کردند؟ با توجه به موقعیت و اهمیت بقعه، به نظر می رسد افرادی که منصب تولیت را در اختیار گرفته اند از موقعیت ویژه ای در دستگاه حکومتی صفوی برخوردار بوده اند تا جایی که حتی گاه این سمت را همزمان، همراه با منصبی سیاسی چون حکومت اردبیل و گاه کل آذربایجان، برعهده داشتند.تحقیق حاضر در پی شناسایی متولیان و اقدامات آنها و نیز مشخص کردن وظایف متولیان، جایگاه و میزان مشارکت آنان در امور سیاسی می باشد. روش تحقیق در این پژوهش از نوع کتابخانه ای و اسنادی است. در این جا همچنین اسامی متولیانی که بر اساس منابع شناسایی شده اند به ترتیب زمانی در جدولی تنظیم و سعی شده است مشخص گردد که هر یک به چه گروه اجتماعی تعلق داشته اند و احیانا در طی حکومت صفوی چه تغییر و تحولی در انتخاب افراد مذکور ایجاد شده است.

یکی از بناهای مهم مذهبی دوران اسلامی در ایران. بنای مجموعة بقعة شیخ صفی الدین اردبیلی در شهر اردبیل است. که دارای کتیبه هایی زیبا و نفیس می باشد. لزوم شناسایی و بررسی کتیبه های این دوره به خصوص در مجموعة فوق که در تاریخ دوره صفویه بسیار مهم و شاخص بوده، ما را در شناخت کامل و عمیق هنر مذهبی این دوره یاری خواهد کرد.یکی از مهم ترین و محوری ترین تحولات هنر کتیبه نگاری دوره صفوی در این مجموعه تاریخی اسلامی همانند سایر ابنیه این دوره در شهرهای دیگر غلبه متون مذهبی و دیگر متونی است که بر مرکزیت مذهب تشیع استوار گردیده است. کتیبه های مزبور که در قسمت های مختلف بنا مانند گنبدها، سر درها، بالای پنجره ها، ایوانها، حاشیه طاق نماها و ... واقع شده اند. غالبا بر روی کاشی به خط ثلث سفید و زمینه لاجوردی و یا به صورت گچبری نگارش یافته اند و در جایی هم که خط ثلث با خط استوار کوفی همراه شده رنگ قهوه ای روشن برای خطوط کوفی در نظر گرفته شده است. این خصوصیات در واقع  یکی از تحولات مهم کاشی کاری این دوره به حساب می آید. جنس کتیبه ها، کاشی و یا گچی است و کاشی ها اغلب به صورت معرق و گاهی هفت رنگ ساخته شده اند. مضمون کتیبه ها در بر گیرنده آیات قرآنی، احادیث نبوی و همچنین متون مربوط به ساخت، یا تعمیر بنا در ادوار مختلف است. در مجموع می توان گفت که هنر کتیبه نگاری دوره صفویه مانند سایر شاخه های هنر های تزیینی این دوره، تغییرات و تحولات عمده ای را به خود دیده است. این تغییرات، هم در مضمون و هم در سبک نگارش خطوط شکل یافته است. به دلیل اهمیت و ارزش این کتیبه ها، پژوهش در مورد بخشی از کتیبه های بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی و بیان مفاهیم و ارتباط این گونه کتیبه ها با دیگر بقاع متبرکه در این مقاله صورت گرفته است. قسمت اساسی کار به صورت عکسبرداری و کپی برداری از کتیبه ها در محل و در نتیجه باز خوانی آنها و مراجعه به کتاب مقدس اسلام، قرآن کریم و کتب ادعیه و احادیث انجام گرفته است. بدین ترتیب آنچه پیش رو دارید حاصل مطالعات و تحقیق در مورد بخشی از کتیبه های بقعة شیخ صفی الدین اردبیلی می باشد، که امید است با بیان و شناساندن آنها بتوان کمک ناچیزی در راه بیان ارزش این کتیبه ها نمود.

مسجد جامع یزد یکی از مساجد سبک آذری در ایران است که بکارگیری نقوش در قالب گچبری وکاشیکاری در آن درخور تفسیر است. بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی نیز که در سال 753 ه. ق احداث و در دوران حکومت صفویه، واحد های مختلفی به آن اضافه گردیده حاوی ده ها اثر بدیع در مضامین رشته های مختلف هنری از قبیل: کاشی کاری معرق، مقرنس، گچ بری، کتیبه های نفیس، منبت کاری، نقره کاری، تذهیب و طلا کاری می باشد. محور اصلی این پژوهش، مطالعه تطبیقی نقوشی از این دو بنا متعلق به دوره صفویه است که جنبه نمادین آنها به نحوی دربردارنده تفکرات مذهب شیعه است. بر همین اساس ابتدا، نقوش نمادین شیعی موجود دراین دو بنا شامل انواع مختلف شمسه و ستاره انتخاب و سپس به صورت تطبیقی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته اند. سؤالاتی که این پژوهش درپی پاسخ گویی به آن ها است، عبارتند از: چه نوع نقوش تزئینی در بناهای اسلامی برگرفته از باورهای شیعی حاکم بر جامعه بوده است؟ آیا نقوش تزئنیی نمادین شیعی این دو بنای مذکور با در نظر گرفتن فاصله مکانی این دو بنا از یکدیگر اشتراکاتی باهم دارند؟ براساس این مطالعه مشخص گردید که نقوش هندسی تزئینی (پنج ضلعی، شش ضلعی، هشت ضلعی، ده ضلعی و دوازده ضلعی) این دو بنا دارای مفاهیم نمادین مرتبط با باورهای شیعه بوده که نه تنها از لحاظ تکنیکی و فرم ظاهری شبیه به هم هستند بلکه از دیدگاه نمادین نیز داری بار معنایی مشابهی می باشند.

جنبش صوفیانه شیخ زاهد گیلانی در تاریخ تصوف ایران از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. شیخ زاهد گیلانی جنبش عرفانیی را پایه گذاری نمود که با سایر فرقه های صوفیانه پیشین در ایران، تفاوت هایی داشت. با وجود آنکه تصوف زاهدیه مبتنی بر فقر و درویشی بود، اما شیخ ابراهیم زاهدگیلانی، همانند سایر رهبران جنبش های صوفیانه، راه پشمینه پوشی، فقر و دوری از جامعه و رفتن به کنج عزلت را برنگزید، بلکه، با توجه به نفوذ معنوی و اقتصادی و سیاسیی که در گیلان و قفقاز و آذربایجان پیدا کرده بود، مورد احترام سلاطین ایلخانی و محلی قرار گرفت. با وجود انبوه طرفداران و احترام امرای مغول، برخی از حاکمان محلی به سبب این نفوذ وی، در ترس و وحشت به سر می بردند؛ زیرا، طرفداران شیخ زاهد در مناطق شمال غربی ایران بی شمار بودند. شیخ زاهد قدرت اقتصادی خود را در خدمت طریقت زاهدیه قرار داد. شیخ صفی الدین اردبیلی، بر پایه میراثی که شیخ زاهد یافته بود، طریقت صفویه را به وجود آورد. به نظر می رسد شیخ صفی، علاوه بر انگیزه های معنوی، ثروت و مکنت شیخ را نیز مورد توجه قرار داد، و بر اثر آن، موقعیت مادی و سیاسی خود را تثبیت کرد.

در میان آثار هنری چوبی بجا مانده از ادوار مختلف ایران بعد از اسلام بویژه از دوره تیموری و صفوی شاهکارهای بی نظیری وجود دارد که از منظر تکنیکی و نقوش مشابهت ها و تفاوت های قابل ذکری می توان بین آن ها مشاهده کرد. یکی از تکنیک های خاص بکار رفته در این آثار تکنیک جووک است. تکنیکی که مشابهت قابل توجهی با خاتم دارد ولی در عین حال تکنیکی مستقل از خاتم است. دو نمونه از آثار شاخص تاریخی که با تکنیک جووک کار شده اند درب های بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی از دوره صفوی و مقبره یسوی از دوره تیموری می باشند. در این پژوهش سعی شده که مطالعاتی بر روی درب های این دو مجموعه با هدف تطبیق نقوش جووک بکار رفته در آن ها، انجام گیرد. بنابراین سوال این پژوهش مربوط به نوع تفاوت ها و شباهت های جووک بکار رفته بر روی درب های بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی و درب های مقبره خواجه احمد یسوی با توجه به تفاوت زمانی و مکانی آثار است. روش تحقیق حاضر بصورت توصیفی-تطبیقی با رویکرد تطبیقی بوده و به شکل کتابخانه ای و میدانی به جمع آوری اطلاعات پرداخته شده است. نتایج حاصل نشان می دهد که در دوره تیموری و حتی قبل از آن نیز تکنیک جووک با خاتم در تمامی منابع یکی دانسته شده و تعریف خاصی برای جووک صورت نگرفته است در جووک کاری علاوه بر مقاطع مربع و مستطیل از مثلث و در مصالح از استخوان، برنج، آبنوس، فوفل و. . . استفاده می کردند. با این وجود شکل کامل خاتم و اوج آن در دوره صفویه بوده و تکنیک جووک نیز همچنان با روش های قبلی در ابعاد بزرگتر از خاتم و در سطوح مختلف اجرا می شد. با توجه به بررسی های صورت گرفته می توان نتیجه گرفت اوج شکوفایی تکنیک جووک دوره تیموری بوده و نمونه های موجود بررسی شده گواهی این امر است.

اسناد تاریخی بیانگر هویت و ارزش های ملی، مذهبی، هنری و تاریخی هر ملت است. شناخت عوامل سازنده ی کاغذ به شناخت فرهنگ های گذشته و تطور فنون مرتب بسیار کمک می کند. اسناد متعلق به بقعه ی شیخ صفی الدین اردبیلی از کهن ترین مجموعه اسناد شناخته شده ی دوره ی اسلامی ایران است که با وجود ارزش های تاریخی منحصربه فرد، تا کنون تحقیقات و بررسی های آزمایشگاهی کاملی در حوزه ی شناخت فنی عوامل سازنده ی کاغذهای آن صورت نگرفته است. در این پژوهش به منظور شناسایی نوع الیاف، آهار، خمیر و نوع پرکننده ی موجود در نمونه های مطالعاتی کاغذ از روش های شناسایی با معرف های رنگی، مشاهدات میکروسکوپ نوری به روش عبوری و میکروسکوپ الکترونی روبشی مجهز به طیف بینی پاشنده ی انرژی پرتو ایکس استفاده شد. نتایج نشان می دهد که در ساخت نمونه ها از الیاف کتان و کنف استفاده شده است و تنها در سه نمونه افزون بر الیاف گفته شده، الیاف رامی هم مشاهده شد. علاوه بر این، نتایج آزمون شناسایی خمیرکاغذ حاکی از آن است که خمیر به کاررفته در نمونه های بررسی شده از نوع کهنه پارچه است که به روش دست ساز (مکانیکی) تهیه شده اند. همچنین براساس آزمون شناسایی آهار مشخص شد که آهار موجود در نمونه ها از نوع پلی ساکاریدی (نشاسته) و پرکننده ی موجود در نمونه ها از نوع کربنات کلسیم است که در دو نمونه، گچ و در یک نمونه، کائولن نیز تشخیص داده شد.

در فضای خاص عصر ایلخانی، تصوف بیش از هر چیز با رویکرد اجتماعی و عوام گرایانه اش مجال ظهور و بروز یافت. بازار خانقاه گرم و زاویه سازی رونقی بسزا گرفت. مردمان ناخرسند از حاکمیت و رندان هدفدار و فرصت طلب برای جذب عناصر قدرت (خواه حاکمیت و یا مردم) به خانقاهها و زاویه ها روی آوردند. در این میان تصوف عامیانه و التقاطی شد. در جغرافیای اصلی حاکمیت مغول و سپس ایلخانی از خراسان تا آسیای صغیر این نوع تصوف گسترش یافت. در این اوضاع و احوال بود که صفی الدین اردبیلی (650-735 هـ / 1252-1335 م) که زندگانی اش مقارن با حاکمیت ایلخانی است، با زرنگی و هوشیاری تمام جهت تثبیت موقعیت و کسب وجاهت و از جمله حفظ و گسترش املاکش، خود را به تصوف بست که با توجه به شرایط عصر چندان صعب و دشوار نبود. این نوشته کوشش دارد تا به احوال، کردار و مناسبات این شیخ پرورش یافته عصر ایلخانی بپردازد.

میان تمامی عناصر تزیینی بناهای تاریخی، کتیبه نویسی از مهم ترین آن ها به شمار می آیند. ظرایف این هنر و قابلیت هایی که خط از لحاظ ماهیت شکل حروف و قرارگرفتن آن ها در موضوعات و جایگاه های مختلف دارد آن را از جایگاه صرفا تزیینی به کاربردی سوق داده به گونه ای که نمونه های متعدد بجای مانده از این هنر بر بسیاری از ابنیه تاریخی نه تنها از منظر زیبایی-شناسی حایز اهمیت هستند بلکه از نظر محتوایی نیز به دلیل داشتن اطلاعات تاریخی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دوران مختلف جایگاه ویژه ای در نزد محققان یافته اند. علیرغم این درجه از اهمیت، مشکلات و محدودیت هایی در مطالعه آن ها وجود دارد که اصلی ترین آن در دسترس نبودن عموم کتیبه ها و نبود تصاویر مناسب جهت بهره برداری از آن هاست. روش های قدیمی و فعلی برداشت، ثبت و مستندنگاری کتیبه ها، عموما بازخوانی و بازنویسی متن و عکاسی ساده از آن هاست و در بهترین حالت انجام طراحی فنی بصورت دستی است که در بسیاری موارد مستلزم صرف وقت، انرژی و هزینه بسیار می باشد. در این مقاله سعی شده است استفاده از فتوگرامتری در مستندنگاری کتیبه های بناهای تاریخی با برداشت کتیبه های گنبد الله الله بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، به عنوان روشی نوین و کاملا علمی و نوآورانه معرفی گردد که با استفاده از تجهیزات اندک و با صرف زمان کوتاه و هزینه کمتر در مقایسه با روش های فعلی، می تواند جایگزین مناسبی برای آن ها باشد. فتوگرامتری؛ برداشت تصاویر دیجیتال است که با ساخت مدل های سه بعدی با ضریب خطای بسیار پایین، تصاویر بسیار باکیفیت در کمترین زمان حاصل می شود. این انتخاب از چند منظر گویای توانایی شیوه جدید در مستندنگاری کتیبه های ساختمانی با سرعت، کیفیت و دقت بالا خواهد بود. ارتفاع زیاد و پلان مدور بنا مانع آنست که با یک یا چند عکس تصویر مناسبی از کلیت آن در اختیار محققان قرار داد، اما با این شیوه جدید، تمام کتیبه ها در قالب یک عکس به طور کامل، قایم و با جزییات زیاد ارایه خواهد شد.

تصوف در گیلان همچون سایر مناطق ایران از نفوذ و قدمت زیادی برخوردار بوده است. شیخ زاهد گیلانی بنیانگذار طریقتی بود که با سایر فرقه های صوفیانه در ایران از نظر فکری و اجتماعی دارای تفاوت هایی بود. با آن که اساس تصوف زاهدیه مبتنی بر فقر و درویشی بود، اما شیخ زاهد با توجه به نفوذ اقتصادی و سیاسی ای که در گیلان، شروان، اَران و آذربایجان پیدا کرده بود، مورد احترام ویژه حاکمان ایلخانی و محلی بود. شیخ زاهد با توجه به چنین موقعیتی، قدرت اجتماعی و اقتصادی خود را در خدمت طریقت زاهدیه قرار داد. پس از پیوستن شیخ صفی الدین اردبیلی به وی، با توجه به میراثی که شیخ زاهد به او منتقل کرده، شیخ صفی طریقت صفویه را به وجود آورد. به نظر می رسد یکی از انگیزه های پیوستن شیخ صفی به شیخ زاهد علاوه بر عوامل معنوی وی ثروت و مکنت شیخ را مورد توجه قرار داده بود، تا از این طریق بر قدرت خود بیفزاید. علاوه بر این مساله، شیخ صفی با انتقال سیادت (سید بودن) از خاندان شیخ زاهد به خود پس از ازدواج با دختر شیخ زاهد-بی بی فاطمه-زمینه های تلفیق اندیشه سیاسی ایرانشهری را برای خاندانش فراهم کرد.